KULTURA NA LAZAREVOM DVORU (1329-1389)

Stanje u kome danas gradimo odnose spram minulog je vrednovanje pristupa prošlosti, iskustva i sećanja, kao očuvanje identiteta i nasleđa. Cilj je da dolazeće generacije Kruševljana, kao i turisti i posetioci, imaju mogućnost da otkriju ovaj grad kao primer neimarske i vajarske lepote. Tim povodom sagovornik u nastavku projekta „Priče sa Lazarevog dvora“ je prof. dr Zoran Avramović, čije su glavne oblasti naučnog proučavanja sociologija obrazovanja, književnost i politika odnosno kultulorogija.

Kako vidite to vreme ?

-Osnovno obeležje srpske kutlure 14 veka svakako je njena uslovljenost teškim ekonomskim, socijalnim i političkim okolnostima u kojima postoji. To je kultura koja čuva tradiciju i pokušava da stvara u uslovima borbe za opstanak naroda. Skoro je i nemogućno odvojiti kulturusrpskog naroda od borbe za egzistencijalni opstanak.

Srpski narod je od svog dolaska na Balkan u stalnom prostornom kretanju od Raške i Kosova do Sent Andreje i Trsta. Tokom istorijskog postojanja srpski narod je gradio svoju kulturu oko dva osnovna činioca – pravoslavne vere i usmene narodne književnosti (ovome može da se doda i mitologija).

Pravoslavna vera je u svom vekovnom otporu islamu izgradila kult Svetog Save i mit Vidovdanske etike a to je verovanje da će patnje i stradanja srpskog naroda od Kosova do naših dana dobiti svoje mesto u carstvu nebeskom. Srednjovekovni srpski manastiri su materijalni izraz verskog odnosa prema svetu. Svest o Dečanima, Gračanici, Studenici sadrži slojeve kulturnog značenja. Pored verskog, umetničkog, arhitektonskog značaja, srpski manastiri svedoče i o zadužbinarskoj kulturi (Avramović, Zadužbine, legati, fondovi i fondacije, 1992).

Sa prestonicom u Kruševcu, država kneza Lazara poznata je u istoriografiji kao Moravska Srbija, obuhvatala je slivove reka Velike, Zapadne i Južne Morave. Ubrzo posle Kosovske bitke gradi se kult kneza Lazara kao hrišćanskog mučenika. Lazareve mošti prenesene su u njegovu zadužbinu Ravanicu gde se, posle nekoliko prenosa, čuvaju i danas. Stvaranje kulta kneza Lazara razvijala je i Srpska pravoslavna crkva. U srpskim narodnim epskim pesmama kosovskog ciklusa, car Lazar je, uz Miloša Obilića, glavni lik. Lazarev lik obrađivan je višestruko u srpskoj umetnosti u 19. i 20. veku.

Kao su se razvijali kultura i jezik ?

Kultura Srba tokom 14 veka je potpuno ispunjena verskim značenjima. Duša srpskog umetnika i običnog čoveka je okrenuta pravoslavnoj veri i stvaralaštvu. To je vreme slobodnog kulturnog i umetničkog stvaralaštva u crkvenoj arhitekturi, slikarstvu, književnosti, muzici. Srednjovekovna književnost – u žanrovima: služba, pohvala, poslanica, zapisi izražava različite oblike duhovnog i stvarnog života.

Verska arhitektura i fresko-slikarstvo iz tog razdoblja dosežu najviše domete srpsko-vizantijske likovne umetnosti.

U manastirima i crkvama se odvijao i književni rad, pisala su se žitija svetaca i opisivali život i prilike naroda srpskog. U prepisivačko-pisarskim radionicama 14 veka oblikovana je jedna vizantijsko-pravoslavna slika sveta u čijem je središtu bio verujući čovek.

Muzička kultura se gnezdila i širila u liturgijama i crkvenom pojanju. Ona je nastala na vizantijskim izvorima ali je nastavila sopstvenim glasovnim izrazima. Prvi notni zapisi potiču iz 15 veka od kompozitora kir Stefana Srbina. Nema nikakve sumnje da je i svakodnevna kultura bila prožeta versko-crkvenim životom.

Kultura Srba tokom 14 veka, oblikuje značenja duhovnog, verujućeg života u kome se čuva nacionalna svest o pripadanju hrišćanskoj veri i vizantijskoj civilizaciji.

Srpska kultura u celini njenog postojanja sadrži osoben nacionalni doživljaj sveta. Dominantan je slovenski osećaj (duša). To je tragično razumevanje vlastite sudbine. Kosovski poraz je ugrađen u kulturnu svest srpskog čoveka i odatle zrači u sve oblasti života i stvaranja.

Srpski jezik i pismo. U Lazarevo vreme srpski jezik je staroslovsnski koji je nastao u 11 veku.To su naučne tvrdnje Stojana Novakovića, Đorđa Trifunovića, Aleksandra Belića. Posle velike seobe Srba 1690 javlja se ruska redakcija staroslovenskog jezika. (U razdoblju od 16 do 18 veka srpska književnost je pisana na crkvenoslovenskom jeziku, dok tekstova na narodnom jeziku nema ,Đorđić, 1971). Pismo je srpska ćirilica koja se pojavljuje u 12 veku. To pismo prati srpsku kulturu kroz prostor i vreme. Na njemu su napisani Miroslavljevo jevanđelje, Nemanjina hilandarska povelja, Povelja Stefana Prvovenčanog u Hilandaru 1200, Krmčija 1262, Hilandarski tipik.

U jeziku srpskog naroda u lazarevo doba preovlađuje njegova ekspresivna funkcija nad društveno kohezivnom. U svakodnevnom životu, stvaralačkim formama, preteže jedan emocionalno šaržiran jezik (rečnik, ton, rečenica). To je u osnovi jezik pun osećanja, slike. Na tom jeziku ispevana je i napisana blistava poezija i književnost.

Osnovna značenje kulture u Lazarevo doba

Osnovna značenja srpske kulture u Lazarevo doba, oblikovala je pravoslavna crkva i hrišćanska vera. Dubok uticaj hrišćanstva ogledao se u verskim znanjima, obredima, simbolima, vrednostima, organizaciji života. Pravoslavni doživljaj i razumevanje sveta bili su duboko utisnuti u sve oblike narodnog stvaralaštva. Verska kultura je bila odbrana i zaštita kulturnog identiteta srpskog naroda na ovom prostoru.

Kulturni stub srpske mitološke svesti je Kosovski boj ili Vidovdan. Odnos prema Kosovu oblikuje nacionalnu i kulturnu svest srpskog čoveka. Bitna crta narodne duše dinarskog čoveka je žarka želja da »osveti Kosovo«, na kome je izgubio nezavisnost i slobodu .

Simbolička značenja Kosovskog boja su suprotstavljanje sudbini (»carstvo zemaljsko i carstvo nebesko«). Kosovska predanja su ugrađena u moral, duh srpskog čoveka, ali i u osnovu umetničkog stvaralaštva (književnost i likovnost) kroz istoriju. Na temelju kosovskih istorijskih događaja i mitske svesti, izgrađana je ona slobodarska misao koja je vodila Srbe do i posle 1804. godine u nezavisnu državu. »Narodne pesme, Kosovski mit, Njegoševo delo, dela su prvog i najtrajnijeg podstreka razmišljanjima o nacionalnom karakteru« (Slobodan Jovanović).

Zadužbinarska kultura Srba deo je srpskog kulturnog identiteta. Feudalni srpski župani i gospodari podižu zadužbine iz verskih i rodoljubivih razloga, »za dušu nekome«. Prvu veliku zadužbinu - Hilandar, podižu Sveti Sava i Simeon Nemanja krajem 12 veka. Knez Lazar je zadužnbinar Ravanice.

Nisu srpski vladari podizali samo crkvene i verske hramove. Pomagali su slikare da ih ukrase freskama i ikonama, kao što su poklanjali i crkvene predmete (posuđe, vez, nameštaj). Rukopisne knjige su spolja okivane plemenitim metalom i dragim kamenjem a iznutra je tekst iluminiran minijaturama.

Kako se razvijala književnost srednjovekovne Srbije ?

U srpskoj srednjevekovnoj književnosti oblikovao se smisao stradanja za veru i tu je početak jednog dugovekog obrasca srpskog mišljenja koje je karakteristično po osećajnosti mišljenja a ne po opažajnosti ili apstraktnosti.

Stvarnost u srpskoj kulturi je posredovana književnim stvaralaštvom (jezikom i temama) i pravoslavnom verom, i to je bila osnova za formiranje nacionalnog mišljenja u znaku emocionalne (mitske) strukture.

Književnost srednjovekovne Srbije ima religiozni karakter, sa svecima i vladarima (personifikacija države i crkve) kao dominantnom temom. Hrišćansko-pravoslavna etika u tekstu je primarnija od estetskih ciljeva, a pisac je onaj koji govori po volji Božijoj. „Vizantijska poetika i ne zna za autorsko načelo“ (Dimitrije Bogdanović).

Savina Služba svetom Simeonu, početak je srpske literature srednjeg veka kojom je motivski formiran kult svetih vladara dinastije Nemanjića i svetitelja autokefalne Srpske pravoslavne crkve. Pisci su bili sveštena lica, prepisivači, prevodioci, dijaci, logoteti, a u žanrovskom pogledu preovlađivale su povelje, pisma, hagiografije.

O kakvoj slici sveta je reč u srpskoj srednjovekovnoj književnosti, dakle i u Lazarevo doba, može se zaključiti iz preovlađujućih žanrova (hagiografije, biografije, pohvale) i pisaca kaluđera (Sveti Sava, Stefan Prvovenčani, Domentijan, Teodosije, arhiepiskop Danilo, Grigorije Camblak, Konstantin Filozof). Osnovna ideja koja se provlači kroz njihova dela jeste ideja o uplitanju božanskog u istorijska zbivanja. Svaka ličnost ili događaj o kojima se piše samo je povod za otkrivanje božanskog cilja i smisla. U hagiografijama se opisuju životi svetaca sa mnogo fantastike i bujnom maštom, a u žitijima se slikaju životi crkvenih poglavara i srpske feudalne hijerarhije, čija je svrha idealizacija i uzdizanje do legende. Biografije glorifikuju svetle strane ličnosti a potiskuju tamne. Istorijske činjenice imaju sporednu ulogu u odnosu na božansko i mitsko. Za pisca je bilo od najvećeg značaja da se prilagodi verujućem i željenom nego da stvarnosti pogleda u oči. To je književnost sa puno „plemenitih čuda“.

Srpska književnost srednjeg veka je sastavni deo religioznih i državnih potreba. Ona je bila okrenuta otačastvu, „nosiocima proročkog zaveštanja“. Književni žanrovi su samo izražavali specifično jedinstvo crkve i države (Jovan Deretić, 1983).

Od tekstova svetovne sadržine koji su bliže stvarnosti treba podsetiti na pomenik (spisak lica za koje se sveštenik moli), vladarske isprave i zakoni, prepiske vladara, povelje.

Istorija usmene književnosti je okosnica istorije srpskog naroda. Epika u Srba ima narodno poreklo i narodnog tvorca. Sa prodorom i osvajanjima Osmanlijskog carstva na Balkanu, srpska književnost se „seli“ u narod koji u govoru čuva uspomenu na Kosovo i kneza Lazara. (Druga struja srpske književnosti kotvi se na severu Balkana – u Ugarskoj i Austriji.) Ona je izraz herojsko-patrijarhalne kulture Srba. Istorija se prikazuje kao stradanje od tuđina, ali i kao otpor kroz bunu i ustanke. Narodna epika oblikuje tragičnu egzistenciju srpskog naroda.

Snažan faktor oblikovanja srpske nacionalne svesti bila je narodna književnost – epske narodne pesme. Smatra se da je zapisano preko 10.000 pesama u desetercu – guslarske pesme. Književnost je stvarana na ćirilici, srpskom pismu od 12 veka.

Narod je u srpskoj književnosti bio nekoliko vekova glavni junak i glavni pevač. Narodni pevač je tumačio istorijske događaje, a celokupna narodna poezija (epske narodne pesme) je pevanje u desetercu o borbi protiv Turaka, borbi protiv „nekrsta“.

Kakvo je mišljenje vladalo ?

Srpski način mišljenja, istorijski oblikovan književnom kulturom, pokazuje određene specifičnosti memorijalnog i imaginativnog mišljenja. Uviđanje odnosa između pojava i stvari manje je zasnovano na zaključivanju o opažajnom iskustvu a više na motivima i osećanjima (mišljenje prema željama). Srpsko mišljenje rešava probleme prema arhetipovima, a ne prema logičkim dedukcijama. U srpskom načinu mišljenja operiše se više slikama (rečima), a manje simbolima (pojmovima).

Činjenica da je književno-verski karakter mišljenja oblikovao više duševni a manje pragmatsko-empirijski odnos prema stvarnosti, upućuje na zaključak da je u srpskoj kulturi u osnovi način mišljenja emocionalno-doživljajni a ne kauzalni. Takav zaključak je očekivan s obzirom na činjenicu da književnost i religija sadrže nelogična (antilogična) objašnjenja pojava i realnosti.

Srpski narod nije imao institucije obrazovanja do početka 19. veka?

Nije imao nauku, filozofiju, pravo, umetnost. Imao je samo narodnu mudrost, pravoslavnu veru i usmenu epsku i lirsku književnost. Ukoliko se srpska književnost dovede u vezu sa drugim sistemima kulture, lako će se zapaziti da ona zamenjuje niz kulturnih oblika koji su već bili razvijeni u zapadnoevropskim kulturama.

Sticanje verujućeg znanja se odvija u pravoslavnim crkvama i manstirima, ili na dvoru kneza Lazara. Od predmeta u tako organizovanom obrazovanju bili su zastupljeni pisanje i čitanje, i pevanje (pojanje), odnosno muzičko obrazovanje. Za učenje čitanja korišćene su crkvene knjige, u prvom redu Psaltir i Časlovec. Materijal za pisanje u crkvenim školama korišćene su navoštene tablice zato što su se mogle upotrebljavati više puta.

U planu je obnova Lazarevog grada, kako to ocenjujete ?

Pre drugih radnji neophodno je da se obnovi prestoni Grad kneza Lazara.

Arheološka istraživanja srednjovekovnog Kruševca, obavljena od 1961. do 1971. godine, pokazuju da izgradnja prestonog grada počinje 1371. godine. Ovaj jedinstveni spomenik kulture je nemi svedok slavne srpske istorije. Konačno je došlo vreme njegove rekonstrukcije i potpunog obnavljanja, na čast slavnih srpskih predaka i velikaša, kao i na polzu i zadovoljstvo sadašnjih i budućih generacija.

U svetlosti navedenih činjenica, krajnje je vreme je da se pokrene u rekonstrukcija prestonog grada kneza Lazara. Neophodno je da se preduzmu sve pripremne aktivnosti kako bi otpočela rekonstrukcija kamenih ostataka i ponovna izgradnja razorenih zidina važne srpske prestonice. Dovoljno je da se obnove zidine na ostacima koji vire iz zemlje do dva metra visine. Neka se formira odbor za obnovu. Potrebno je da se osnuje Fond za dobrovoljne priloge. Treba preduzeti zakonske mere i postupke koji vode postizanju ovog zadatka od posebnog značaja za Srbiju. Valja podstaći i okupiti sve institucije i pojedince koji mogu da doprinesu ispunjenju našeg duga prema precima i potomcima.

Kad obnova bude završena, centar Kruševca sinuće novim starim sjajem. Dolazećim generacijama i svetu, lokalna i srpska istorija pojaviće se u najlepšem obliku. Obnavljanje zidina drevne prestonice biće dokaz ekonomskog, arhitektonskog, duhovnog i kulturnog preporoda Kruševca, na ponos Kruševljanja i Srbije u celini – završava razgovor prof. dr Zoran Avramović.

Beleška o autoru

Zoran Avramović je 1949. godine u Stalaću, u Republici Srbiji. Osnovno, srednje, fakultetsko obrazovanje stekao je u Beogradu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu u Beogradu (na Odeljenju za sociologiju), a doktorirao na Filološkom fakultetu u Beogradu sa doktorskom disertacijom pod nazivom Politička misao Miloša Crnjanskog i njegovo književno stvaralaštvo.

Radio je kao profesor sociologije u Prvoj beogradskoj gimnaziji, kao istraživač u Zavodu za proučavanje kulturnog razvitka Srbije u Beogradu. Od 1995. godine radi kao naučni saradnik u Institutu za pedagoška istraživanja u Beogradu. U zvanje naučnog saradnika biran je 1995, u zvanje višeg naučnog saradnika 1998, a u zvanje naučnog savetnika 2001. godine. Sa podeljenim radnim vremenom radio je kao profesor na predmetima Kulturologija, Sociologija kulture, Sociologija masovnih komunikacija na Filozofskom fakultetu u Kosovskoj Mitrovici i Fakultetu za kulturu i medije u Beogradu. Bio je zamenik ministra za visoko i više obrazovanje u Vladi Republike Srbije 2000. godine. Na funkciji državnog sekretara u Ministarstvu kulture i informisanja bio je od aprila do septembra 2013. godine. Od 2013. do 2017. godine direktor je Zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja.

Objavio je 35 knjige i dva udžbenika Sociologija i Kultura. Takođe, objavio je preko 230 naučnih i stručnih radova u časopisima, zbornicima i knjigama, kao i preko 260 radova različitog žanra (studije, istraživanja, polemike, kritike, eseje, recenzije). Podneo je više od 30 saopštenja na naučnim nacionalnim i međunarodnim skupovima, koji su objavljeni u izvodima ili u celini.

Bio je urednik u tri značajna naučna časopisa. U redakciji časopisa Theoria (1989–1990) bio je zamenik glavnog urednika, a u redakciji Sociološki pregled zamenik glavnog urednika 1997–1998, a u mandatu 1999–2000 glavni i odgovorni urednik. Urednik Zbornika za pedagoška istraživanja bio je u periodu 2007–2012. Bio je glavni urednik Sociološkog godišnjaka 2014–2016. Objavljivao je u časopisu Letopis Matice srpske, Književnost, Književne novine, Književna reč, Serbian Literature Magazine, Bagdala.

Bio je član redakcijskog odbora monografije Prva beogradska gimnazija, 1939–1989. Uredio je monografije Demokratija, vaspitanje, ličnost (1997), Dva veka obrazovanja u Srbiji (2005). Dobitnik nagrade „Miloš Crnjanski“ i dve nagrade za životno delo, Grada Kruševca i Udruženja književnika Srbije.Uvršćen je u Srpsku enciklopediju (2010) u redakciji SANU i Matice srpske.

Objavljene knjige iz oblasti sociologije kulture:

Zadužbine, fondovi, fondacije, legati u kulturi Srbije, 1992;

Drugo lice demokratije, 1998;

Udžbenik–kultura–društvo, 1999;

Nevolje demokratije u Srbiji, 2002;

Država i obrazovanje, 2003;

Kultura, 2006; 2009;

Demokratija i bombardovanje, 2012, 2014 (prevod na ruski jezik 2017);

Rodoljupci i rodomrsci, 2013;

Obrazovanje u tokovima društva znanja, 2013.

Obrazovanje između dnevne i naučne brige, 2014;

Društveno angažovan u Srbiji, 2016;

Obrazovanje u tokovima društva znanja, 2013.

Slučaj jednog instituta, 2020

Uzburkanost društva i kulture, 2021

Srpske muke sa politikom, 2023

Objavljene knjige iz oblasti sociologije književnosti

Politički spisi Miloša Crnjanskog, 1989;

Ispunio sam svoju sudbinu – Miloš Crnjanski (priređivač), 2002;

Politika i književnost u delu Miloša Crnjanskog, 1994;2007;

Odbrana Crnjanskog, 2004, 2013;

Književna raskršća, 2016;

Ogledi iz srpske kulture i književnosti, 2015

Sociologija i književnost, 2008.

Književnici i politika u srpskoj kulturi (1804-2014), 2016

Sociologija književnosti, 2017

Dobrica Ćosić između politike i književnosti, 2019

Dobrica Ćosić i politika, 2021

Odrođeni književnik, 2022

Crnjanski- političke i druge asocijacije, 2023

Ukrštaji i paradigme (politički okviri srpske književnosti), 2024

POSETA ČLANOVA SAVETA EVROPE KRUŠEVCU

SVETSKI DAN TELEVIZIJE OBELEŽEN U GERONTOLOŠKOM CENTRU

NOVA IKT OPREMA ZA KRUŠEVAČKE VRTIĆE

DANAS JE SVETSKI DAN TELEVIZIJE

SABOR SVETOG ARHANGELA MIHAILA – ZAŠTITNIK VERE I PORODICE

RADIO VEZA - VID SIGURNE KOMUNIKACIJE: DODELJENA OPREMA ZA 18 POLAZNIKA RADIO VEZISTA

DANAS SE OBELEŽAVA SVETSKI DAN DETETA

ZORAN TOMIĆ ODRŽAO SASTANAK SA PREDSTAVNICIMA MINISTARSTVA DIGITALNOG RAZVOJA,INOVACIJA I AEROKOSMIČKE INDUSTRIJE REPUBLIKE KAZAHSTAN

MESNA ZAJEDNICA RASADNIK -ODGOVORNA ZAJEDNICA SVIH STANARA

JAVNI POZIV ZA NABAVKU KVALITETNIH PRIPLODNIH GRLA